Hikmet Altınkaynak dostumun Hikâye Yazarı Orhan Kemal (Yazko, 1983) adlı inceleme kitabından, Orhan Kemal’in birkaç cümlesini aktaracağım:

“Bana bak Hadi, biliyor musun elime şöyle biraz para geçse, kira, tencere derdi olmasa, bir de çocuklar okuyup kendilerini kurtarsalar, ilk işim bütün yazdıklarımı yeniden yazmak olacak.”

“… esas mesleğim hiçbir titri (unvanı) olmayan, sekizinci planda kalmış işler… Küçük adamların ömürlerini törpüleyen ıvır zıvır işler… Ekseri bu ıvır zıvır işler peşinde koşmak, filmci, sinemacı kovalamak… Beyoğlu’nun ara sokaklarından Cağaloğlu yokuşuna taban tepmek…”

“… yıllardır iş ararım… Bulamadım… Bundan sonra da bulacağımı sanmam… Ama ilenecek değilim tabiî… Bütün iş mademki kalemimle çalışmak zorundayım, velinimetime sımsıkı sarılmakta… Her şeye rağmen ekmeği oradan çıkarmaktan başka çare yok…”

“… beni çoğunlukla gündüzleri sokakta görürler… Ben devamlı bir yerlere giderim… Bir yerlere uğrar, bir yerlerden bir yerlere göçer dururum. Yıllardır her sabah, yaz demez, kış demez, sabahın dördünde kalkarım yataktan… Ve sabah dokuza kadar yazımı yazarım… Sonra sokağa çıkarım… İkbal’e uğrar kahvemi içerim… Yaz­mak için yaşamak, duymak, halkı algılamak gerekir… Bir yazı için çok gereklidir halkın içinde kalabilmek… Ve halkın değişimini algılamak… Eskimemek için… Hatta değişimi yakalamak, bu değişimin dışına düşmemek gerekmektedir… Ve bunun ötesinde bir yazar olarak yaşamın günü gününe sürer gider… Her gün çalışmak, her gün yazmak, her gün boğuşmak gerekir ekmekle… Bu ara halktan yana olduğum için de çok güç bir fatura ödetirler…”

***

Yaptığım alıntılar, Orhan Kemal’in para derdi olmasa “tek işim bütün yazdıklarımı yeniden yazmak olacak” cümlesine anlamını kazandırıyor. “Ben burada kendi romanlarıma, kendi hikâyelerimle geçiniyorum” cümlesi de “Her gün çalışmak, her gün yazmak, her gün boğuşmak gerekir ekmekle…” cümlesini açıklıyor.

Orhan Kemal, temenni ettiği gibi, maddî sıkıntıdan kurtulup eli bolarsaydı, bütün yazdıklarını silbaştan yeniden yazar mıydı? Bu varsayımsal soruyu yanıtlamak çok zor. Ama Orhan Kemal, yazmanın bol zamanla, yazmak için özgür zamanla ilişkisine dikkat çekmek istiyor. Orhan Kemal, her günün ekmeğini her gün kazanmak zorunda olmadığı “bir gün” gelseydi, sabahları 4 ile 9 arasında çalışmaktan ve İkbal kahvesine uğramaktan vazgeçip bir başka tarzda çalışabilir miydi? Bence çalışamazdı.

Sonuçta, bir yazarı “olsaydı, olmasaydı” varsayımlarının ve hayıflanmaların dışında, arkasında bıraktığı yapıtlarla değerlendireceğiz.

Hesabını vermeye hazırım! Bereketli Topraklar Üzerinde, Murtaza, Cemile benim için birer başyapıttır. Bu kitapları okumadan roman ve öykü yazmaya kalkışanları “yazar”, Orhan Kemal’i okumadan Kafka, Proust, Bor­ges, Perec, Pamuk ve post-post modern taifesini okuyup bayılanları da “okur” say(a)mam. Bunca katı olduğum için kimseden özür dilememe gerek yok.

Bir eşleştirme yapacak olursam, Orhan Kemal bizim Maksim Gorki’miz, İgnazio Silone’miz, Émile Zola’mız­dır. Buna karşın kimileri Orhan Kemal’in; Zola, Gorki ve Silone’nin kendi ülkelerinde sahip oldukları edebi makama sahip olmadığını ileri sürebilirler. Yazınsal itibar ne işe yarar, nereden kaynaklanır ve etkinlik alanı nedir? Sanıldığı gibi, çok okunmanın, okur nezdinde amigo-yandaş sahibi olmanın yazınsal saygınlıkla hiçbir ilişkisi yoktur. Yazar, Haydarpaşa’dan Kurtalan’a ya da Afyon’a giden demiryolu üzerinde bir istasyon mu, değil mi? Önemli olan bu. Gerisi palavra. Orhan Kemal, Türk edebiyatının “Sirkeci Garı”dır. “Okur” denen insan türünün belki kitapçı kasalarıyla ilişkisi vardır. Ama edebiyat tarihi kasa değildir. Okurun esamesi okunmaz. Bu alanda, kişisel böbürlenmelere icazet veren, “Renkler ve zevkler tartışılmaz” safsatası da geçerli değildir. Makineyağıyla sütü karıştırıp içene “zevk sahibi” mi diyeceğiz ya da uyumsuz renkleri bir araya getirme cesareti gösteren hödük bulamaççıya?

O misal, Bereketli Topraklar Üzerinde, Eskici ve Oğulları, Cemile ve Murtaza’nınyazınsal varlığından habersiz âdeme tanrılar bile yardımcı olamaz.

Gerçek yazarlar konusunda “unutulmak” fiilinin kullanılmasına razı olamam. Gerçek yazar “var”dır, avam beğenilerin ilgi duyamaması onu değil fakat beğeni sahiplerini “yok” durumuna getirir.

Orhan Kemal’in “yazarlık”a atanmasından değil, “okur”un okur unvanını kazanmasından söz ediyoruz.

***

Otomobil ile yazar arasında herhangi bir benzerlik yoktur. Marcel Proust’un ya da William Faulkner’ın dönemine denk düşen otomobillerin şimdiki yeri müzedir, ama gerçek yazarların ancak evleri müze olabilir, yapıtları hayatın içinde yaşarlar ve gerektiğinde hayata müdahale ederler. Bakkalların, süpermarketlerin ve holdinglerin velinimetidir müşteri ama yazarın velinimeti değildir okur. Yazınsal yazarın (şair, romancı, öykü yazan) bir tek efendisi vardır: yazarla özdeşleşmiş olan “Yazı Tanrısı”! İşte bu Yazı Tanrısı her gün sabahın dördünde, Orhan Kemal’in Cibali’deki evinde, yazarla birlikte yazı masasına oturmuştur.

***

Bunları, Işık Öğütçü’nün yayına hazırladığı, Orhan Kemal’in Yazmak Doludizgin (Tekin Yayınevi) adlı kitabını bahane ederek yazıyorum. Yazmak Doludizgin’de, Orhan Kemal’in zaman zaman ajandalara da yazdığı günlük notlar ile düzyazı dönemi öncesinde yazdığı şiirler yer alıyor.

Işık Öğütçü kim?..

Orhan Kemal, 1 Kasım 1957 tarihli günlüğüne yazıyor: “… Saat tam 10. Yani 22. Kemali koşa koşa geldi müjdeyi verdi: Oğlan olmuş, 4 kilo 200 gr… Kemali: – Ağzına sıçtığımın! dedi. Niye kız olmadı!”

4 kilo 200 gram doğan bu tosuncuktur Işık Öğütçü. Oğlanın babası Orhan Kemal o gün 43 yaş 1 ay ve 17 günlüktü. Günümüz ölçülerine göre genç bir baba sayılır.

Orhan Kemal ertesi gün, 2 Kasım 1957, günlüğüne yazıyor:

“957 Türkiyesi’nin ‘pahalılığı’ ile alay eder gibi, dördüncü çocuk babası olarak, yeni güne giriyorum. Hayırlısı.”

***

Orhan Kemal yazma eylemine şiirle başlamıştır. 1939 yılında şiirleri dergilerde yayınlanmıştır. Ancak 1940 yılında Bursa Cezaevi’nde Nâzım Hikmet’le tanıştıktan sonra durum değişecek ve Orhan Kemal düzyazıya yönelecektir.

“… İlk dörtlük henüz bitmemişti:

– Yeter kardeşim, yeter. Bir başkası lütfen.

Halbuki en güvendiklerimden biriydi. İçimde bir şeyler yıkıldı. Bir başkası. İlk, ikinci, üçüncü mısranın yarısı.

– Berbat!

Kanım tepeme çıktı, başım döndü, ufaldım.

Tekrar bir başkası.

– Rezalet!” (s. 86)

Nâzım Hikmet şiir konusunda hatır-gönül dinlemiyor. Şiire saygısı oranında acımasız. Önüne gelen müride el veren ustaların dikkatine!

“… Bir başka gün nerdense bir ‘roman başlangıcım’ eline geçer. Okur. Ayaklarında takunyalar, koşarak, heyecanla geldi. Soluk soluğa sordu:

– Siz mi yazdınız bunu?

Çekinerek:

– Evet, dedim.

– Birader, dedi, neden bahsetmediniz bundan. Siz hikâye yazın, roman yazın!” (s. 87)

Ustasının sözünü dinliyor Orhan Kemal!..

***

Orhan Kemal ustasının sözünü dinliyor dinlemesine, ama Nâzım’ın beğendiği şiirlerinin yirmisini bir araya getirmiş, bunların 2000 Senesine Şiirler başlığıyla yayınlanmasını istermiş. Bir vasiyet! Oğul Işık Öğütçü babasının bu dileğini yerine getiriyor.

***

“Vazife bir sırasında” Bekçi Murtaza’nın sık sık kullandığı bir cümledir. Bu cümleyi ağzına alınca akan sular durur; görev bilincinin ifadesidir.

“Vazife bir sırasında Orhan Kemal” ise yazma bilincini simgelemektedir!

Radikal Kitap, 12 Nisan 2002

(Özdemir İnce, Mevsimsiz Yazılar,Doğan Kitap. 2002, s.77)

Okuyacağınız  yazılar edebiyat tarihine bir belge olarak kalması için kaleme alındı. Yazıyla ilgili olayı kısaca özetleyeyim:

Yalçın Armağan adında bir yazar, İlhan Berk’in (1918-2008) yaşarken yayınlamayı düşünmediği bazı yazılarını  derleyip Şiirin Çizdiği, Edebiyat ve Şiir Üzerine Yazılar (Yapı Kredi Yayınları)  adıyla yayınladı. Ama, İlhan Berk gibi karalamalara varıncaya kadar her yazdığını kitap olarak yayınlayan bir edebiyat adamının bu çok önemli yazıları neden kitaplarına almadığını, kitaplaştırmadığını düşünmeden… Bir derlemecinin bu önemli konuyu araştırması; bununla da yetinmeyip İlhan Berk’in yaşamakta olan yakın arkadaşlarıyla da konuşması gerekirdi. Örneğin İlhan Berk’in en yakın arkadaşlarından biri olan bana böyle bir başvuru yapılmadı; bildiğim kadarıyla  onu çok iyi tanıyan Murat Katoğlu, Hilmi Yavuz, Ferit Edgü gibi arkadaşlarına sorulmadı, danışılmadı.

Google’a baktım: Yalçın Armağan,1977’de Kayseri’de doğmuş. 2007’de Bilkent Üniversitesi Türk Edebiyatı Bölümü’nden doktora derecesini almış. 2007-2011 arasında İstanbul Bilgi Üniversitesi’nde, 2011-2019 arasında İstanbul Şehir Üniversitesi’nde öğretim görevlisi olarak dersler vermiş. İmkânsız Özerklik: Türk Şiirinde Modernizm isimli kitabı 2011’de yayımlanmış, 2017’de Naser Davaran tarafından Farsçaya çevrilmiş. Melih Cevdet Anday ve İlhan Berk’in yazılarını ve söyleşilerini derleyip yayına hazırlamış. İmgenin İcadıadlı bir  başka kitabı var. Yayına hazırladığı ve iki yazıma konu olan, İlhan Berk’in Şiirin Çizdiği (YKY, 2019) ise son kitabı. Yalçın Armağan, İlhan Berk’in kitaplarına almadığı “Edebiyat ve Şiir Üzerine Yazılar”ını derleyerek kitaplaştırmış. Kutlanması gerekir. Ancak böyle bir işe girişen araştırmacının İlhan Berk’in kimlik ve kişiliğini çok iyi bilmesi gerekirdi. Yazımın konusu işte bu: Gerekli araştırmanın yapılmaması.

***

Yalçın Armağan, İlhan Berk’i tanımıyor. Tanısaydı, kitabın “Halis Şiiri Ararken” bölümünde yer alan, 1939-1942 yılları arasında N.İlhan Berk imzasıyla yayınlanmış olan yazıları çok daha dikkatli incelemesi gerekirdi. Üstelik, ciddi olması gereken bir üniversitede okumuş, doktora sahibi bir akademisyen. Araştırma gereği duymayan, araştırmayı ciddiye almayan, araştırma yapmayı bilmeyen bir akademisyen olur mu? Böyle bir kitabın “derleme” olması kadar “eleştirel” olması gerekirdi. Demek ki oluyormuş…

İlhan Berk 1918 doğumlu bir şair. (Aslında doğum tarihi 1936 idi. Düzelttirdi. Yalçın Armağan’ın bunu da bilmesi gerekirdi).  Söz konusu yazılar 1939-1942 yılları arasında yayınlanmış. Buna göre bu yazıları 21-24 yaşları arasında yazmış ve yayınlamış.

İlhan Berk, çocukluk ve gençlik döneminden söz ettiği Uzun Bir Adam (YKY) adlı kitabında hayatının bu dönemini açıklayıp anlatmaktan çok kapatıyor gibidir. Kitap bir biyografiden çok bir bir öykü kitabına benzer. Bu kitapta yer alan bir fotoğraf vardır. Altında “Fransa Sete’de Paul Valéry’nin mezarında” yazar. Tarih yoktur. Ve o mezar Paul Valéry’nin mezarı değildir.(Öldür Allah söylemeyeceğim, yazmayacağım şeyleri yaptırıyorlar bana).

Uzun Bir Adam’da neredeyse hiç yıl ve tarih yoktur.İlkokulu, ortaokulu hangi yıl bitirdi; Necatibey Öğretmen Okulu’nu ne zaman bitirdi; Espiye’de hangi yıllarda öğretmenlik yaptı, burada nasıl yaşadı? Bana, Espiye’deki hayatıyla ilgili anlattıkları, kendisi yazmadığı için, bende sır olarak kalacaktır. Askerliğini ne zaman, nerede yaptı; Gazi Eğitim Enstiüsü’ne ne zaman girdi tam olarak bilmiyoruz. Tarih vermiyor. Ama okulu 1944 yılında bitirdiğine göre GEE’ye 1942 yılında girmiş olmalı.

İlhan Berk’in 1945’e kadarki hayatı karanlıktadır. Niçin? Çünkü yaşamında her zaman bir mitos yaratmak istedi. Kendisine bir hayat kurguladı. Kendisine “sürgün”, “yalnız adam” gibi sıfatlar ikram etti. Oysa ne Bodrum’da sürgündü ne de yalnızdı.

Bu karanlıkta kalan dönemde, 1939-1942 yılları arasında, N.İlhan Berk imzasıyla, dergilerde Türkiye standartlarının çok üzerinde yazılar yayınlamış. Bu yazıları yazan kişi çok iyi derecede Fransızcaya hakim ve dünya edebiyatını avucunun içi gibi bilmektedir. Bir araştırmacı ilkin bu ilginç ve benzersiz durumu değerlendirmek zorundadır. Türkiye’nin ve kendi özel koşullarında, 21-23 yaşlarında bir ilkokul öğretmeninin sahip olamayacağı özellik ve nitelikler. Sanki çocukluğu Fransız mürepbiyelerin nezaretinde geçmiş,Galatasaray ya da Fransız liselerinden birinde okumuş bir beyzade. Oysa, Uzun Bir Adam’da kendisi yazıyor: Eşek kadarken bile  anasıyla aynı yatakta yatmış, tek odalı bir odada büyümüş; ilkokulu şaibeli bir yöntemle ve epeyce geç bitirmiş; hiçbir zaman iyi bir öğrenci olamamış biri. Böyle birinin  ülkesinin en önemli şairlerinden biri olması tam anlamıyla bir mucize… Ama bu adam söz konusu kitabın “Halis Şiiri Ararken (1939-1942”  bölümünde yer alan yazıları asla yazamaz. Şaair olmak başka bir şey! Bunu anlamak için bu dönemki yazılarla, 1950’den  sonra yazdığı yazıların üslup karşılaştırması yapmak yeterli olur.

Derlemeci Yalçın Armağan yazıların dergilerde yayınlanmasını yeterli görüyor ama bu adam bu yazıları yazabilir mi diye düşünmüyor. Kuşkulanmıyor. İlhan Berk’in 1942’ye kadarki hayatını yaşayan biri Fransızca bilemez, o yazıları yazacak bilgi ve kültüre sahip olamaz.  Neymiş, yazılarından birinde falancanın bilmem kaç ciltlik külliyatını yutmuş da satıp kurtulmuş. Böyle yazıyormuş İlhan Berk! Uyduruyor! Yahu 1939-1942 yılları arasında İkinci Dünya savaşı var, o dergi ve kitapları nerede bulacak İlhan Berk? İstanbul’da bile  ancak birkaç ayrıcalıklı için mümkün. İlhan Berk Balıkesir’de, Espiye’de nerede bulacak o yayınları?

Araştırmacı yazar bir polis hafiyesi gibi bunları düşünecek! Düşünmeli!

Gelelim 1939-1942 yılları arasında yazılan yazılar ile 1950’den sonra yazılmış yazılara? Karşılaştırılsın bakalım bir üslup sürekliliği var mı? Bence yok. 1939-1942 yıllarında yazılan yazıların bilgi ve kültür düzeyi daha sonra yazılan yazılardan çok daha yüksek. Oysa İlhan Berk GEE’yi bitirip Fransızca öğretmeni olmuş. Demek ki biraz Fransızca öğrenmiş. Ama 1939-1942 dönemi genç yazarı 1945’ten sonraki yazıların yazarı İlhan Berk’in “hoca”sı gibi. Derlemeci Yalçın Armağan bunu da fark etmiyor.

1939-1942 dönemi genç yazarı oturaklı, bilgili ve tutarlı. Daha sonraki dönemin yazarı ise, atıp-tutan bir uçarı, sadece ad saymasını bilen bir bilgiç.  Durmadan Rimbaud’dan, şiirinden, tarzından söz ediyor ama “Kahinin Mektupları”ndan bir kez bile söz etmiyor. “Kahinin Mektupları”nı okuyup bilmeden Rimbaud’un şiirini anlaması mümkün değil. Lautréamont’un Les Chants de Maldoror ‘unu elimde gördüğü zaman (1957) kapan adam. Belki de ilk kez görüyordu. İlhan Berk’in bu dönemiyle ilgili çok yazı yazdığım için burada duruyorum.

Uzun sözün kısası 1939-1942 yılları arasında yayınlanan yazılar İlhan Berk’in kaleminden çıkmış olamaz.

Yalçın Armağan’ın derleme kitabı benim önüme gelseydi. Editör olarak kesinlikle yayınlamazdım. Buraya kadar yazdıklarımı kendisine söyleyip kitabı geri verip  yeniden yazmasını öğütlerdim. Yapı Kredi Yayınları’nın ediötörü böyle bir şey yapmamış. Bu bir yayıncılık hatasıdır. Hatta suçudur. Bu pislik nasıl temizlenecek? Hiç de unutkan olmayan  İlhan Berk’in bile bile unuttuğu yazıları mal ulmuş mağribi gibi yayınlayan YKY, İlhan Berk’in ilk şiir kitabı Güneşi Yakanların Selamı’nı neden yayınlamıyor acaba? Arşiv için gereklidir. Satar, zarar ettirmez!

Bir sözüm de Yalçın Armağan’ın yaşdaşlarına: Ne yazık ki tamamı kalp parayla alışveriş yapmaya alışmış. Hepsi, tamamı çok mutlu! Biz işimize bakalım:

***

İlhan Berk’in 1918’de doğduğunu ve Gazi Eğitim Enstitüsü’nü  1944 yılında bitirdiğini biliyoruz. Demek ki 1942 yılında GEE’ye girmiş. 1956 yılında Ankara’ya gelip Ziraat Bankası’na gelmiş. Bundan sonraki hayatını biliyoruz.

Ama 1942 yılından önceki hayatının tarihlerini, kendisi tarih vermediği için, hiçbir şey bilmiyoruz. Bu sure içinde yedek subay olarak askerliğini yapmış (2 yıl), 1940-1939 arası olabilir; Espiye’de ilkokul öğretmenliği 1938-1936 arasında olabilir. Necatibey Öğretmen Okulu (3 yıl), 1936-1933 yılları arası olabilir; Ortaokul (3 yıl), 1933-1930 arasında olabilir. 1930’da 12 yaşındadır. Buna gore:

1930-1933 : Ortaokul;

1933-1936 : Necatibey Öğretmen okulu;

1936-1938 : Espiye’de ilkokul öğretmenliği;

1939-1941 : Askerlik;

1942-1944 : GEE

Servetifünun dergisindeki yazılarını 1939, 1940, 1942 yıllarında; Yeni Ses’teki yazılarını  1940  yılında ve Yeni Adam’daki yazılarını  1940,1941 yıllarında yayınlamış.

Buna göre İlhan Berk’in 1939-1941 yılları arasında kaleme aldığı yazıları yazabilecek kadar Fransızca bilmesi olanaksız. Mersin Lisesi’nde 6 yıl Fransızca okumuş bir öğrenci olarak; GEE’nin Fransızca bölümünü bitirdikten sonra Fransa’da ek öğrenim görmüş birisi olarak, İlhan Berk’in 1944 yılında once Fransızca bilmediğini iddia edebilirim. Söz konusu yazıları İlhan Berk ancak 1944’ten sonra yazabilir. O da epeyce belki!.. Bu yazıları nasıl oldu da yazabildi?  Söz konusu yazıların N.İlhan Berk imzası ve fotoğrafıyla yayınlamış olmasının hiçbir önemi yok.  Sorulması gereken sorun şu bu yazıları N.İlhan Berk imzasıyla kim yazdı ?

Benim “Muamma” demem, işte buradan kaaynaklanıyor. İlhan Berk’i Aralık 1956’dan itibaren tanıyorum. Ankara ve Bodrum’daki Türkçe, Fransızca, İngilizce kitaplarının toplam olarak 500’ü geçmediğini, Fransızca kitaplarının  yeterli olmadığını da biliyorum.

“Muamma” şu: İlhan Berk 1944’de kadarki hayatı hakkında neden tarihli bilgi vermedi?  Kendinden söz ettiği Uzun Bir Adam denemesi hoş bir kitap. Yazarların çoğunun 24 yaşına kadarki hayatını biliriz ama İlhan Berk’in 26 yaşından önceki hayatını bilmiyoruz.

N.İlhan Birsen adını neden N.İlhan Berk ve İlhan Berk haline getirdi. Murat Katoğlu’na göre “Berk” soyadını İlhan’a Abidin Dino vermiş. İlhan Berk imzalı yazıları yayımlamaya başladığı 1939 yılında  Abidin Dino Türkiye’ye döndü. Bu yazıları “Sakıncalı” Abidin Dino yazmış ve N.İlhan Berk imzasıyla yayınlamış olamaz mı? 1939 yılında adı bilinmeyen bir taşralının yazılarını İstanbul’da yayınlanan Servetifünun (Uyanış) yayınlar mı?

Akademisyen bir araştırmacının bütün bunları düşünmemiş olması garip değil mi?

Özdemir İnce

31 Ocak 2020

***

Bu konuda yazdığım, Cumhuriyet gazetesinin 5 Aralık 2019 tarihli  Kitap Eki’de yayınlanan yazımı bilgi ve ilginize sunuyorum:

***

İLHAN BERK HAKKINDA BİR MUAMMA [i]

Yalçın Armağan, İlhan Berk’in (1918-2008) kitaplarına girmeyen düzyazılarını (“Edebiyat ve Şiir Üzerine Yazılar”)  Şiirin Çizdiği (YKY) adıyla yayınladı. İlhan Berk, yazın yaşamının muhasebesini yapacak kadar uzun yaşadı. İsteseydi Yalçın Armağan’ın hazırladığı kitapta yer alan yazılarını da kitaplaştırırdı. Neden böyle bir şey yapmadı ? Bunun düşünülmesi gerekir. Örneğin, İlhan Berk, Galile Denizi’ni yayınladığı 1958 yılında Güneşi Yakanlar’ın Selamı (1935) ve  İstanbul’u (1947) reddetmişti. Günaydın Yeryüzü (1952),  Türkiye Şarkısı (1953) ve Köroğlu (1955) adlı kitaplarından boşanmış gibiydi. Yıllar sonra, benim zorlamamla, o muhteşem kitap İstanbul’u tekrar yayınladığı zaman kitabın gördüğü ilgiye çok şaşırmıştı.

İlhan, benim zorlamamla İstanbul’u tekrar yayınladığına göre çok yakın olmalıyız ve bana güveniyor olmalı. Evet, ikimiz de Ankara’ya 1956 yılında gelmiştik. O yıl başlayan arkadaşlık 24 Ağustos 1990 günü benim aldığım kararla sona erdi.Bu süre içinde kardeş gibiydik. 1956-1960 yılları arasında her Pazar saat 10’da Adakale Sokak’taki evine gittim. 1965 yılında ek öğrenim için Fransa’ya giderken, yakın akrabalarım bana kefil olmayınca bana kefil oldu. Bu kadarı yeter sanırım. Şunu da eklemek zorundayım: İlhan’ı benden daha fazla tanıyan Murat Katoğlu hayattadır.

İlhan’ın yaşarken yayınlamayı düşünmediği yazıları  yayınlayan Yapı Kredi Yayınları Güneşi Yakanların Selamı’nı neden yayınlamamaktadır acaba? Yayımlarsa şiir külliyatını tamamlamış olmaz mı?

Derlemenin önünde yer alan yaşamöyküsü de bir tuhaf. Şairin hayatı 1945 yılında Gazi Eğitim Enstitüsü’nün Fransızca Bölümü’nü bitirdiği tarihten  başlıyor. 1918 ile 1945 yılları arasındaki hayatı nerede  yaşanmış? İlkokulu ne zaman bitirdi ? Ülker’e ve bana söylediğine göre: Bir dişçinin yanında çıraklık yaparken, onun zorlamasıyla ilkokulu bitirdi. Uzun Bir Adam’da “Beni okumaya o itti. Bir köy öğretmeninden dördüncü sınıfa değin okumuş gibi bir belge alıp, beşinci sınıfa o yazdırdı” (s.43) diye yazıyor. Peki Necatibey Öğretmen Okulu’na ne zaman girdi ve hangi yıl bitirdi? Espiye’de hangi yıllarda öğretmenlik yaptı. Askerliğini ne zaman yaptı ? (Murat Katoğlu askerlik fotoğrafını görmüş). Askerlik önemli. Çünkü Gazi Eğitim Enstitüsü Fransızca Bölümü’nde öğretmenlik yapan Fehmi Baldaş askerlik arkadaşıydı. Okula onun yardımıyla girmiş. Kendisi söylemişti.

Ben daha önce yazdığım gibi İlhan’ı 1956 yılında tanıdım. Kitabın Halis Şiiri Ararken (1939-1942) bölümünde yer alan yazılardan bana hiç söz etmedi. Ağız dalaşı yaptığımız zamanlarda, mutlaka “Lan oğlum ben bu konuları Servet-i Fünun’da yazdığım günlerde sen ananın sütünü emiyordun!” derdi. Dostluğumuz zaten bu kavgalardan birinde sona erdi.

Tamam. Bu faslı kapatalım! Düzyazılarını, kuramsal dediği yazıları yerden yere vurdum.

Yakından tanımanın sağladığı edepsizlikle onu cehaletle suçladım. (!970’lerde  Dost dergisinde yayınlanan ama kitaplarıma almadığım Cehaletin Rönesansı adlı yazı.) Gerçekten de İkinci Yeni döneminde, cehalete dayalı ipe-sapa gelmez yazılar yazıyordu. “Anlamsız Şiir” gibi saçma yazılardı. Dostluğumuzun bitmesine bu konuda yazdığım eleştiriler yol açtı.

Bu yazılarda onu yerden yere vurdum ama şairliğine toz kondurmadım. İlhan Berk Türk dilinin en büyük şairlerinden biridir. “Sözcük” denen nesneyi onun kadar iyi kullanmış şair pek azdır. Bu faslı da kapatalım.

Paul Valéry ve Eserleri (s.21) adlı yazıyı okuyunca çok şaşırdım. Yazı 27 Nisan 1939 tarihli Servet-i Fünun dergisinde yayımlamış. İlhan 21 yaşında. Bu yazıyı yazması olanaksız. İlhan’ın 1938-1939 yıllarında nerede olduğunu ve ne yaptığını bilmiyoruz. Emin olduğum şu: Henüz Fransızca bilmeyen İlhan’ın bu yazıyı ve Servet-i Fünun’da yayınlanan öteki yazıları yazması olanaksız. Sadece İlhan değil o yılların şairleri böylesine yazıları yazamazdı. Yazsa yazsa Ahmet Hamdi Tanpınar yazabilirdi.

Bu yazıları yazamayacağı bir yana bu yazılarda sözünü ettiği kitapları edinmesi de olanaksız. Bu  yazıları ancak bir akademisyen ya da lise ve üniversiteyi  Fransa’da okumuş biri yazabilir.  Yazıları okurken, yazarın (İlhan Berk) bir Fransız eleştirmen ya da edebiyat  tarihçisi olabileceğini bile düşündüm. İlhan Berk 21 yaşına kadar bu denli kusursuz Fransızcayı nasıl öğrendi, bu kadar zengin bilgi donanımını nasıl elde etti ?

İyi düzeyde Fransızca bilmediğini, yeterli donanımı olmadığını biliyorum. 1939 yılının İlhan Berk’i “Yeni Şiir Meselesi”nin  (s.32) “Y”sini bile yazamaz.

“Halis Şiirin Esaslarını Ararken” (s.52) 1941’de yayınlamış. İlhan Berk 23 yaşında. Şimdi yazının ilk cümlesini okuyalım: “Henri Bremond’un şiire dair kitabını bundan altı sene  kadar önce  Ahmet Haşim’in bir makalesinden öğrenmiştim….” Cümlenin gerisini okuyun.  Ama daha önce yaşını hesaplayın: 23 – 6 = 17.  Sizin dikkatinizi çekmiyor mu?

İlhan Berk böyle bir yazıyı 2001 yılında bile yazamazdı. Bu işte keşfedilmesi gereken bir muamma yok mu?

Bu yazılarda adı geçen İngiliz ve ABD’li şairlerin  kitapları bugün bile dilimize çevirilmiş değil. 1935-1940 yılları arasında bu kitapları nasıl edindiğini geçelim ama o yıllarda İngilizce bilmiyordu. Murat Katoğlu da tanığımdır : 1957 yılında, İngilizce öğrenmek için İngiliz ya ABD Kültür Merkezlerinden birine yazıldı.  Murat Katoğlu ve ben şaşırdık bu işe. Ancak 1958 yılında e.e.cummings, Ezra Pound ve T.S.Eliot çevirmeye başladığı zaman iyice şaşırdık. İngilizcedeki vukufuna birlikte Pound çevirdiği Güven Turan tanıklık edebilir.

Çok sevdiğim, arkadaşlığı ile mutlu olduğum,  yemek masasına yıllarca oturduğum, bilmem kaç kez uyuduğum ve çok özlediğim İlhan Berk’in mahremine girmek zorunda bıraktıkları için kitabı yayınlayan Yapı Kredi Yayınları’na, editör Fahri Güllüoğlu’na, müellif Yalçın Armağan’a çok kızıyorum. Bu yazıları yabancı dil, öğrenim, yaş ve meslek durumu, maddi olanaklar bakımından  İlhan Berk’in yazmış olamayacağını nasıl düşünmezler? Sanki İlhan, İstanbul’da bir Fransız lisesinden mezun olmuş, Sorbonne’da Fransız Dili ve Edebiyatı okumuş, Fransızca doktora tezi yazmış gibi…

İlhan Berk, 1943 yılında yazdığı Roman ve Şiire Dair (s.387) başlıklı yazıda Virginia Woolf’un bir kitabını (Deniz Feneri)  hatırladığını yazıyor. Kitabi İngilizceden okuması mümkün değil; ilk basımı MEB yayınları tarafından  yapılmış. Çevirmenin kitaba yazdığı önsözün tarihi 1944. Nasıl oluyor ? Aynı yazıda Franz Kafka’nın Dava adlı kitabını özetliyor ama Almanca bilmiyor ve kitabın Türkçesi Kamuran Şipal’ın çevirisiyle (Ataç Kitabevi) 1964’te yayınlanıyor. Bu ne biçim iş? Buna benzer bir yığın vukuat var kitapta.

Bu muammanın faili kuşkusuz Servet-i Fünun dergisi. Ama kitabı hazırlayan Yalçın Armağan, editör ve yayıncı YKY bunu fark etmiyor! 21ile 83 sayfalar arasındaki yazıları İlhan Berk yazmış olamaz. Mihail Şolokov’un, Fransızcası 1959-65 yılları arasında, Türkçesi 1965 yılında yayınlanmış olan Durgun Akardı Don adlı romanını hangi dilde okumuş olabilir?  Çünkü yazısı (s.79) 1945 tarihli. Üzgünüm!

[i] Cumhuriyet Kitap, 5 Aralık 2019

JEAN-PAUL SARTRE  /  LES TEMPS MODERNES’İ SUNUŞ YAZISI[i]

“Kültürel Bir Sorun Olarak Siyasal Yozlaşma” başlıklı dosyamız işinde yer alan yazılar ve bu bağlamda sorulan sorulara verilen yanıtlar, yazarlar ve okurlarımız arasında yankı uyandırdı. Yazılar, yanıtlar ve sohbetler şu nokta üzerinde yoğunlaşıyor: Yazmak bir eylem ise, okumak bir eylem ise, son beş yılın hızlandırdığı değişen koşullarda, yazan insan, okuyan insan ne yapacak? “Ne yapmalı?” sorusunu oluşturan “ne” ve “yapmalı” sözcükleri, bu sorunun sorulmasını gerektiren koşulların olağan koşullar olmadığının da belirtisi. Bu soru, yazma eyleminin ve yazarın varlığına, varoluşuna yöneliyor: Yazar yalnızca yazan bir ‘kalemefendisi’ midir, yoksa, bunun yanı sıra ve gerçekten yazar kalarak, bir toplumsal aydın mıdır?

Söz konusu soru ve bu soruya vermeye çalıştığımız yanıt, bizi, ister istemez, İkinci Dünya Savaşı sonu ortamına ve bu ortamda bu türden bir sorunun ve yanıtının peşine düşen Jean-Paul Sartre’a götürüyor.

İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra, her alanda bozulan “oyunun kuralları”na koşut olarak edebiyat alanında da bir tür durum muhasebesi yapmak zorunluluğunu duyan Jean-Paul Sartre, 1946 yılında, Les Temps Modernes {Modern Zamanlar) adlı edebiyat, felsefe ve siyaset dergisini çıkarmaya başladı (dergi hâlâ yayınlanıyor). Yazı kurulunda, Sartre’dan başka, Raymond Aron, M. Merleau-Ponty, Simone de Beauvoir, Michel Leiris, vb. yazar ve aydınlar yer alıyordu. Dönemin dünya sorunları karşısında ‘tavır alma’yı ilke edinmiş Fransız sol aydınlarının kürsüsüne dönüşen dergi günümüze kadar ağırlığını hissettirmeyi başarmıştır.

Jean-Paul Sartre’ın bu sayımızda yayınladığımız “Les Temps Modernes’i Sunuş” yazısı, derginin programını ve ilkelerini oluşturan nitelikleriyle, günümüzde de geçerliliğini koruyor. Situations ll’nin başında yer alan sunuş yazısı dilimizde ilk kez eksiksiz olarak, “engagé” ve “engagement” kavramlarının doğru yorumlarıyla birlikte yayınlanıyor. (Varlık Dergisi, Aralık 1994. Sayı: 1047)

                                                                       ***

                              LES TEMPS MODERNES’İ SUNUŞ [ii]

Bütün burjuva kökenli yazarlar, sorumsuzluğun baştan çıkarıcı çekimine kapılmışlardır; öyle olmasa, bu tutum yüz yıldan beri edebiyat âleminde gelenek haline gelmezdi. Yazar, eserleriyle onlara karşılık aldığı ücret arasında pek seyrek olarak ilişki kuruyor. O, bir yandan yazıyor, söylüyor, iç çekiyor; öte yandan da ona para veriyorlar. Görünüşte hiç ilgisiz iki olay… Yazar, bu durumda, dese dese, “iç çekmem için bana maaş bağlamışlar” diyebilir ancak.  Dolayısıyla, kendini, çabasının karşılığını alan bir işçiden çok, bir tür burslu öğrenci sayıyor.

Onu bu kanıya, Sanat için Sanat ve Gerçekçilik akımlarının kuramcıları getirip bağladı, İkisinin de aynı kökenden gelip aynı amaca yöneldiği yeterince görülebiliyor mu acaba? Birincilerin öğretisini izleyen yazarın baş kaygısı, hiçbir şeye yaramayan eserler üretmek oluyor: Eser köksüz ve amaçsızsa, yazarına pekâlâ yeterince güzel görünebiliyor. Böylece yazar toplumun kenarına çekiyor kendini; daha doğrusu, orada sadece tüketici niteliğiyle yer almaya razı oluyor: Tam burslu öğrenci gibi yani! Gerçekçi’ye gelince, o da tüketmekten geri durmuyor elbette. Üretmeye gelince, o ayrı mesele: Kendisine bilimin yararlılık kaygısı taşımadığı söylendiği için, o da bilim adamının bu kısır yansızlığına erişmeye çabalıyor. Gerçekçi yazarın, betimlemek istediği çevrenin “üzerine eğildiği” az mı söylendi bize? Üzerine eğiliyormuş! Kendisi nerede peki? Havada mı? İşın aslı şu: Kendi toplumsal konumu hakkında kafası karışık, ücretini ödeyen burjuvaziye karşı çıkamayacak kadar korkak, ama onu çekincesiz kabul edemeyecek kadar da zihni ve bilinci açık olduğundan, çağını yargılamayı seçmiş ve bu yolla, deneycinin deney sisteminin dışında olması gibi, kendisinin de çağının dışında kaldığına kendini inandırmıştır. Böylece, saf bilimin çıkar gözetmez yansızlığı gelip, “Sanat Sanat İçindir”cilerin temelsiz, köksüz sanat anlayışlarıyla birleşiyor. Flaubert’in hem saf üslupçu, biçime tutkun bir yazar, hem de Doğalcılığın (naturalisme) babası olması bir raslantı değil. Goncourt Kardeşlerin hem iyi gözlemci, hem de sanatlı yazma ustası olmakla övünmeleri de…

Devralınan bu sorumsuzluk mirası birçok kafayı bulandırmış, rahatsız etmiştir. Bu insanlar, edebiyatla ilgili olarak, vicdanlarının rahat olmamasının sıkıntısını yaşıyorlar ve yazı yazmanın hayran olunacak bir uğraş mı, yoksa gülünç ve bayağı bir komedi mi olduğunu pek iyi kestiremiyorlar. Eskiden yazıcı (şair) kendini peygamber filan sanırdı ki, bu onurlu bir konumdu. Ardından lanetlendi, dışlandı, parya oldu; eh, bu da fena sayılmazdı. Ama günümüzde, bir uzman durumuna düştü! Artık otel defterlerine, adının karşısına, meslek olarak “edebiyatçı” sözcüğünü, garip bir iç rahatsızlığiı  duymadan yazamaz oldu. Edebiyatçı, yazın adamı: Bu iki sözcüğün bir araya gelmesi, kendi başına, insanı yazmaktan tiksindirmeye yetiyor. Bir Ariel  [iii], bir Vesta rahibesi [iv] geliyor akla, ya da bir “yaramaz çocuk”, hatta haltercilere veya para koleksiyoncularına akraba kendi halinde bir manyak… Bütün bunlar oldukça gülünç şeyler, insanlar savaşırken, yazın adamı yazıyor. Bir gün bununla övünüyor, kendini ideal değerlerin bekçisi gibi hissediyor; ertesi gün bundan utanç duyuyor, edebiyatın özel bir tür yapmacıklığa, özentiye çok benzediğini düşünüyor. Yazdıklarını okuyan burjuvalar karşısında, kendi onur ve haysiyetinin bilincinde; ama kendisini okumayan işçilerin karşısında, 1936’da Maison de la Culture’de görüldüğü gibi, aşağılık duygusuna kapılıyor. Paulhan’m terörizm diye adlandırdığı olgunun kökeninde işte bu aşağılık kompleksi var; gerçeküstücüleri (üstgerçekçileri) , geçimlerini sağlayan edebiyatı hor görmeye sevk eden de aynı duygu. Önceki savaşın ardından, bu çığırda özel bir lirizm yaşandı. En iyi, en “lekesiz” yazarlar, kendilerini en çok aşağılayacak şeyleri herkesin önünde, yarışırcasına itiraf ediyorlar ve burjuvaların kınamalarına hedef olunca, bundan doyum sağlamış görünüyorlardı: Sonuçları bakımından az-çok eyleme benzeyen bir yazı ortaya koymuş oluyorlardı böylece. Fakat bu bölük pörçük girişimler, sözcüklerin günden güne değer yitirmesine engel olamadı. Önce söyleme sanatı (retorik), ardından da dilin kendisi bunalıma girdi. Son savaşın hemen öncesinde, edebiyatla uğraşanların çoğu, sadece bülbül olmaya razı olmuşlardı. Nihayet, üretmeye duyulan tiksintiyi son kerteye vardıran birkaç yazar çıktı; bunlar ağabeylerinden de öteye geçerek, sadece yararsız bir kitap yayınlamakla üzerlerine düşeni yapmış olmadıklarına karar verdiler ve tüm edebiyatın gizli amacının dili yıkmak olduğunu ve buna ulaşmak için de çok konuşup hiçbir şey söylememenin yeterli olduğunu savundular. Sonu gelmez bir laf seli biçimindeki bu suskunluk bir süre moda oldu ve Hachette’in dağıtım şirketi, garlardaki kitaplıklara, kalın kalın romanlar biçiminde konmuş suskunluk hapları dağıttı. Bugün ise öyle bir noktaya varılmış bunuyor ki, kalemlerini Alnıanlara kiraladıkları için kınanan veya cezalandırılan kimi yazarların acı dolu bir şaşkınlığa düştüklerini görüyoruz: “Ne oluyoruz?” diyorlar. “İnsanın yazdığı şeyler kendisini bağlar mıymış?”

Biz yazmaktan utanmak istemiyoruz; bir şey söylemeden konuşmak da. Zaten istesek de başaramayız. Kimse de başaramaz. Her yazının bir anlamı vardır, yazarın oraya koymayı düşlediği anlamdan çok uzak olsa bile. Gerçekten de bize göre yazar ne Vesta rahibesidir, ne de Ariel; ne yaparsa yapsın, “işin içindedir”; çekilebileceği en uzak köşeye dek damgalanmış, bulaşmış, batmıştır. Bazı dönemlerde sanatını entipüften sesli biblolar üretmekte kullanmış ise, bu bile bir gösterge demektir: Edebiyatta ve elbette toplumda da, bir bunalım yaşanıyordur; ya da yönetici sınıflar, gidip devrimci kitlelere katılmasın diye, fark ettirmeden onu böyle bir “lüks” etkinliğe doğru gütmüşlerdir. Burjuvalara o kadar lanet yağdıran ve toplumsal mekanizmadan uzağa çekildiğini sanan Flaubert bizim için yetenekli bir rantiyeden başka nedir ki? Onun o titiz sanatının arkasında, Croisset’deki rahat yaşam, bir annenin veya yeğenin sevecen ilgi ve özeni, sıkı bir düzen, tıkır tıkır işleyen bir ticari girişim; düzenli olarak paraya çevrilen kuponlar yok mu? Bir kitabın, bir kurum gibi sorgulanan ya da bir nesne olarak istatistiklere sokulan bir toplumsal olay haline gelmesi için uzun yıllar gerekmez; zaman içinde biraz geriye gitmekle, onun da döneminin çeşitli eşyalarına; mobilyası, giyimi, şapkaları, taşıtları ve besin maddelerine karışarak orada yerini aldığı görülür. Tarihçi bizim hakkımızda da şöyle diyecektir: “Şunu şunu yiyorlardı, şöyle şöyle giyiniyorlardı ve şunları okuyorlardı.” İlk demiryolları, kolera salgını, Canut’lerin [v]    ayaklanması, Balzac’ın romanları, sanayinin gelişmesi… Bunların hepsinin, Temmuz Monarşisi [vi]   denilen dönemin karakterini belirlemede aynı şekilde payları vardır. Hegel’den beri bütün bunlar çok söylendi ve tekrarlandı; biz şimdi bundan pratik sonuçlar çıkarmak istiyoruz.

Yazarın elinde çağından kaçmak için hiçbir olanak bulunmadığına göre, kaçmaya kalkışacak yerde onu sımsıkı kucaklamasını istiyoruz; çağı onun tek şansıdır: ikisi de birbiri için yaratılmışlardır. Balzac’ın 48 günleri [vii]  karşısındaki kayıtsızlığına, Flaubert’in Komün olayı karşısındaki korkulu anlayışsızlığına, “yazık olmuş!” diyoruz; ama onlar için yazık olmuş: Önlerine çok büyük bir fırsat çıkmış, ama onlar bunu bir daha yakalayamamak üzere kaçırmışlar. Biz ise çağımızın hiçbir şeyini kaçırmak istemiyoruz. Belki daha güzel çağlar vardır, ama bizimki budur; bu savaşın, belki de bu devrimin içinde, bu hayat verilmiştir bize, yaşanmak üzere. Sakın bundan, bir tür “halkçılık” (popülizm) havariliği yaptığımız sonucu çıkarılmasın; tam tersini savunuyoruz. Halkçılık, son gerçekçilerin yaşlılıklarında doğmuş zavallı, güçsüz çocuğudur ve bu haliyle o da bir “oyundan kaçma” denemesidir. Biz ise, tam tersine, oyundan kaçılamayacağma inanıyoruz. Dilsiz olsak, taş parçaları gibi sessiz dursak bile, bu eylemsizliğimiz gene de bir eylem olurdu. Hayatını Hititler üzerine romanlar yazmakla geçiren bir adam, tutum almaktan böyle kaçınmasıyla, gene de bir tutum almış olurdu. Yazar çağının içinde, bir duruma yerleşmiş olarak yer alır: Her sözün yankıları vardır, elbette her sessizliğin de… Ben Flaubert ile Goncourtları, Komün’ün ardından gelen kanlı cezalandırma dalgasından sorumlu tutarım, çünkü bunun engellenmesi yönünde bir satır bile yazmamışlardır. Bu onların işi değildi, denecek. Calas davası [viii]    Voltaıre’in işi miydi? Dreyfus’ün mahkûmiyeti Zola’nın işi miydi? Ya da Kongo’nun yönetimi Gide’in işi miydi? Bu yazarların her biri, yaşamının özel bir anında, kendi yazar sorumluluğunu, doğru olarak değerlendirmiştir. Alman işgali de bize kendi sorumluluğumuzu öğretti. Madem ki yalnız varlığımızla, varoluşumuzla bile çağımız üzerine etkide bulunuyoruz, öyleyse bu etki bilerek ve isteyerek yapılacaktır diyoruz. Burada bir noktaya açıklık getirmek gerek: Bir yazarın, kendi gücü ve yeteneğinin elverdiği ölçüde, geleceği hazırlamak kaygısıyla hareket etmesi az rastlanır bir durum değildir. Fakat, belirsiz, bulanık, kavramsal bir gelecek var ki, tüm insanlığı ilgilendiriyor ve hakkında da fazla aydınlanmış sayılmayız: Tarihin sonu var mı? Güneş bir gün sönecek mi? 3000 yılında sosyalist rejimlerde insanın durumu nasıl olacak? gibi…

Biz bu düşleri bilim-kurgu romancılarına bırakıyoruz. Bizim ilgi ve çabamızın konusu, kendi çağımızın geleceği olmalıdır. Bu pek sınırlı, çağdan zor ayırdedilebilen bir gelecektir — çünkü bir çağ, bir insan gibi önce bir gelecek demektir. Çağın içinde yer alan girişimlerden, sürmekte olan çalışmalardan, kısa veya uzun vadeli tasarılardan; çağın ayaklanmalarından, kavgalarından, umutlarından kurulu bir gelecek: Savaş ne zaman bitecek? Ülke nasıl yeniden kalkındırılıp donatılacak? Uluslararası ilişkiler yeniden nasıl düzenlenecek? Hangi toplumsal reformlar yapılacak? Gerici güçler zaferi kazanacak mı? Devrim gerçekleşecek mi ve bu nasıl bir devrim olacak? Biz işte bu geleceğe sahip çıkıyoruz ve başkasını da istemiyoruz. Elbette bazı yazarlar var ki, kaygıları daha az güncel, görüşleri bizimki kadar kısa değil. Aramızda dolaşıyorlar, ama burada yoklarmış gibi. Peki, nerede bunlar? Torunlarının torunlarının yanma gitmişler; oradan dönüp bu çağı, bizim çağımızı seyrediyorlar! Yok olup gitmiş ve tek kurtulan canlar olarak kendilerini bırakmış saydıkları bu çağı!.. Ama yanlış hesap içinde bu kişiler: Ölümden sonra gelecek ünün temelinde hep bir yanlış anlama vardır. Gelip kendilerini bizim aramızdan seçecek olan o torunlar hakkında ne biliyorlar ki? Ölümsüzlük korkunç bir sığınma yeridir: Bir ayak mezarın öte yanında, bir ayak beri yanında… Böyle yaşamak hiç de kolay değildir. İnsan günlük işleri nasıl çekip çevirebilir, onlara bu kadar uzaktan bakarken? Nasıl tutkuyla bir kavgaya katılabilir, zaferin zevkini nasıl tadabilir? Öyleyse, her şey eşdeğerli onlar için. Bize bakıyorlar ama görmüyorlar: Onların gözünde çoktan ölüp gitmişiz! Ve çağlarına boşverip, hiçbir zaman görmeyecekleri insanlar için yazdıkları romanlarına dönüyorlar. Hayatlarını ölümsüzlüğe çaldırmış bu yazarlar!

Biz ise çağdaşlarımız için yazıyoruz; dünyamıza geleceğin gözleriyle bakmak istemiyoruz; bu, onu öldürmenin en sağlam yolu olurdu. Bir gün yok olacak olan, etten ve kandan, gerçek gözlerimizle bakıyoruz dünyamıza. Davamızı temyizde kazanmak istemiyoruz; ölümden sonra itibar iadesi de bizi hiç çekmiyor: Davalar burada, şimdi, biz hayatta iken kazanılır ya da kaybedilir.

Fakat bir tür edebi göresellik öğretisi kurmayı da düşünmüyoruz. Saf tarihsellik bizim beğenimize uygun değil. Zaten Bay Seignobos’un tarih kitaplarından başka yerde saf tarihsellik var mı ki! Her çağ, insanlık durumunun bir yönünü keşfedip dile getirir. Her çağda insan, Öteki’nin, aşkın, ölümün, dünyanın karşısında kendini yeniden tanımlar ve ne olduğunu yeniden belirler. Partiler F.F.I’ün [ix]   silahsızlandırılması veya yenik İspanyol cumhuriyetçilerine yardım gibi konularda kapıştığı zaman, işte bu metafizik seçim, bu biricik ve mutlak tasarım üzerine oynanır tüm oyun… Böylece, kendi çağımızın biricikliği içinde tutum alarak, sonunda ebedi olana ulaşmış oluruz. Bu tür toplumsal ve siyasal tartışmaların içinde yatan ebedilik değerlerini çıkarıp göstermek zaten yazar olarak bizlerin görevidir. Ama biz bu değerleri gidip anlaşılır bir gökyüzünde aramaya kalkmayız; onlar ancak kendilerini saran güncellik içinde ilgiye değer bizim için. Göreselci olmak şöyle dursun, biz açıkça ve vurgulayarak belirtiyoruz ki insan “mutlak” bir varlıktır. Ama zamanının ve çevresinin içinde, dünyasında, öyledir. Mutlak olan, bin yıllık tarihin bile değiştiremeyeceği şey, onun şu anda ve şu koşullar konusunda aldığı, şu benzersiz, yerine başkası konamayacak karardır. Mutlak, Descartes’tır: Öldüğü için artık önümüzde olmayan; kendi çağının içinde yaşayıp elinin altındaki araç ve olanaklarla günü gününe onun üstüne kafa yormuş; öğretisini, bilimlerin o çağdaki belli bir durumundan yola çıkarak kurmuş; Gassendi, Catesus ve Mersenneİe tanışıp ilişkiye girmiş; çocukluğunda şaşı gözlü bir kıza âşık olmuş; savaşa da katılmış, ayrıca bir hizmetçiyi gebe bırakmış; genel olarak “yetke” (otorite) ilkesine değil de özel olarak Aristoteles’in “otoritesine” saldırmış; ve silahı alınmış olsa da yenilmemiş olarak, kendi zamanında bir kilometre taşı gibi dikili duran adam… Göresel olan ise “Descartes’çılık” (cartesianisme)’tır: Yüzyıldan yüzyıla dolaştırılan, içinde herkesin ne koyduysa onu bulduğu, gezintisever felsefe. Ölümsüzlük peşinde koşarak bulamayız ebediliği; eserlerimizde, kadidi çıkmış, bir yüzyıldan öbürüne kolayca geçebilecek kadar içleri boşalmış ve önemleri yitmiş birkaç genel ilkeyi yansıttık diye “mutlak” olamayız. Olacaksak, çağımızın kavgalarına tutkuyla katıldığımız, onu tutkuyla sevdiğimiz ve onunla birlikte mahvolmayı gönüllü olarak kabul ettiğimiz için oluruz.

Özetlersek, niyetimiz, bizi çevreleyen toplumda bazı değişiklikler meydana getirilmesine katkıda bulunmak. Değişiklik deyince, ruhlarda değişmeyi kastetmiyoruz, ruhların yönetimini memnuniyetle, özel bir müşteri kitlesine sahip yazarlara bırakıyoruz. Materyalist olmamakla birlikte, ruhla bedeni hiçbir zaman birbirinden ayırmamış olan ve sadece  ayrıştırılamaz bir gerçekliği, yani insan gerçekliğim tanıyan bizler, insanın hem toplumsal durumunu hem de kendi kendisi hakkındaki tasarımını değiştirmek isteyenlerin yanında yer alıyoruz. Bu nedenle, gelecek siyasal ve toplumsal olaylar konusunda, dergimiz her durum ve olay için ayrı ayrı tutum alacak. Bunu siyasal açıdan yapmayacak, yani herhangi bir partinin hizmetine girmeyecek; fakat ortadaki savlardan her birinin esinlendiği insan tasarımını ortaya çıkarmaya çalışacak ve kendi savunduğu tasarıma uygun olarak fikrini söyleyecek. Verdiğimiz sözü tutabilir, görüşlerimizin birkaç okuyucu tarafından paylaşılmasını sağlayabilirsek, bundan öyle aşırı bir gurur da duymayacağız; sadece, mesleki vicdanımızı tekrar rahatlatabilmiş olmanın ve edebiyatın bizim için, aslında hiç çıkmamış olması gereken, öz çığırına geri dönüp yeniden bir toplumsal işlev olduğunu görmenin mutluluğuyla, kendimizi kutlayacağız.

Peki, ortaya çıkaracağınızı iddia ettiğiniz o insan tasarımı nedir? denecek. Yanıtımız şöyle olacak: Bu tasarım sokaklarda dolaşıyor ve biz de onu açığa çıkarmak iddiasında değiliz; yalnız onu biraz belirginleştirmek istiyoruz. Bu tasarıma ben “totaliter” diyeceğim. Fakat bu terim pek yerinde bulunmayabilir; son yıllarda hayli karalanmış; insan kişiliğini değil baskıcı ve anti-demokratik bir devlet biçimini nitelemek için kullanılmış olduğundan, burada bazı açıklamalarda bulunmak gerekiyor.

Öyle sanıyorum ki burjuva sınıfı, entelektüel bakımdan, “çözümleme zihniyetini” kullanmasıyla tanımlanabilir; bu kafanın başlangıç postulası ise, bileşik nesnelerin, zorunlu olarak, basit öğelerin bir düzen içinde bir araya gelmeleri şeklinde tanımlanmaları gerektiğidir. Bu ilke vaktiyle, burjuvazinin, elinde, Eski Rejim’in kalelerini yıkmak için bir saldırı silahı olarak kullanıldı. Her şey çözümleme konusu oldu: Aynı atılım içinde, havayla su öğelerine; insan zihni kendisini oluşturan izlenimlerin toplamına; toplum da içindeki bireylerin toplamına indirgendi. Bütünler silindi; birleşimlerin raslansallığı içinde meydana gelen soyut toplamalar olup çıktılar. Gerçeklik, ayrışma işleminin en sonunda elde kalan terimlere sığındı. Bu en alttaki öğeler —bu da çözümleme zihniyetinin ikinci temel varsayımı— ister serbest durumda bulunsunlar, ister çeşitli bileşiklere girsinler, temel niteliklerini ve özelliklerini, hiç değişmemecesine koruyorlardı. Böylece, oksijenin, hidrojenin, azotun; zihnimizi oluşturan en ilkel izlenimlerin “değişmez doğası” gündeme geldi; değişmez “insan doğası” kavramı ortaya çıktı. Çemberin çember olduğu gibi, insan da insandı; öyle yaratılmıştı, öyle kalacaktı. Birey ister tahtlara çıkarılsın, ister sefalete batırılsın, özünde hep kendisiyle özdeş kalıyordu, çünkü bir tür oksijen atomu gibi tasarlanmıştı: Hidrojenle bırleşıp suyu, azotla birleşip havayı oluşturan, ama ıç yapısı bunlardan hiç etkilenmeyen bir nesne. İnsan Hakları Bildirgesi bu ilkelere göre hazırlandı. Çözümleyici kafanın tasarladığı toplumun içinde, “insan doğası”nın taşıyıcısı, katı ve ayrışmaz bir parçacık olan birey, konserve kutusunun içindeki bezelye taneleri gibi yer alır: Yusyuvarlak, içine kapanık, iletişime kapalı. Bütün insanlar eşittir: Yani hepsi insan özünden eşit olarak pay alırlar. Bütün insanlar kardeştir: Kardeşlik, ayrı moleküller arasında edilgin bir bağdır; çözümleyici kafanın tasarlayamadığı bir eylem veya sınıf dayanışmasının yerini tutar. Kardeşlik ilişkisi, çözümleyici toplumda bireylerin basitçe, mekanik olarak yan yana konmuş olmalarını maskeleyen, sadece duygusal ve dıştan verilen bir ilişkidir. Bütün insanlar özgürdür. Tabii, insan olmakta özgürdürler! Bunun anlamı, politikacının eyleminin tamamen olumsuz (negatif) olması gerektiğidir: Onun işi insan doğasını yapmak, biçimlendirmek değildir; gelişip açılmasını köstekleyen engelleri kaldırsın, yeter… Böylece, Tanrıya, doğuma ve soya, yaşa vb. bağlanan ve insanlar arasında doğal olarak farklılıklar bulunduğu fikrine dayanan çeşitli “hakjarı” yıkmak arzusunda olan burjuvazi, güttüğü davayı çözümleme zihniyetinin amacıyla birleştirerek, bu işte kullanmak üzere “evrensel” (veya “tümel”) mitosunu kurdu.  Çağdaş devrimcilerin aksine, burjuvazi isteklerini ancak sınıf bilincinden vazgeçmek pahasına gerçekleştirebildi: Kurucu Meclis’teki Tıers-Etats  [x]   temsilcileri kendilerini sadece “insan” sayıyorlardı ve tam da bundan ötürü burjuva idiler.

Yüz elli yıl sonra, çözümleme zihniyeti hâlâ burjuva demokrasisinin resmi öğretisi; yalnız artık bir savunma silahı haline gelmiş bulunuyor. Eski Rejim’in kuramlarının “sentetik” gerçekliğini görmemezlikten geldiği gibi, şimdi de sınıf gerçeğini görmeyi reddetmek, burjuvazinin çok işine geliyor. Ortada hâlâ sadece insanlar görmekten ve ne kadar çeşitli olursa olsun, bütün durumlarda insan doğasının özde aynı kaldığını öne sürmekten vazgeçmiyor; ama bunu proletaryaya karşı yapıyor. Ona göre, bir işçi her şeyden önce bir insandır —herkes gibi bir insan. Anayasa bu adama oy hakkı ve düşünce özgürlüğü sağlamışsa, o da kendi “insan doğasını” bir burjuva kadar dile getirebilecek, gerçekleştirebilecektir. Bazı polemikçı yazarlar çok kez burjuvayı, kendi ayrıcalıklarını savunmaktan başka düşüncesi olmayan asık suratlı bir hesap adamı olarak betimlemişlerdir. Aslında insan burjuva doğmaz, kendini burjuva kılar; bunu, kolektif gerçekliklerin algılanmasını dışlayan, belli bir çözümleyici dünya görüşünü bir daha bırakmamak üzere benimseyip, herkese de kabul ettirmeye yeltenmek suretiyle gerçekleştirir. Demek ki burjuvanın savunması, bir anlamda, sürekli bir durumdur; burjuvazinin kendi varlığından ayrılmaz. Fakat kendini hep hesap biçiminde dışa vurmaz; burjuvanın kendine kurduğu dünyanın içinde kalenderlik, özge-severlik, hatta yüce gönüllülük gibi erdemlere de yer bulunur. Ancak burjuvanın iyilikleri, bireyde ete kemiğe bürünmüş sayılan evrensel insan doğasına yönelik kişisel eylemlerdir. Bu anlamda, ancak ustaca bir propaganda kadar etkili olabilirler; zira bu iyiliklerden yararlanan kimse onları, sunuldukları koşullarda, yani kendisini bir insan bireyinin karşısında —onun gibi tek— bir başka insan bireyi olarak düşünmek koşuluyla, kabul etmek zorundadır. Burjuvanın iyilikseverliği, “insan sevgisi”, kardeşlik masalını besleyip sürdürmeye yarar.

Fakat bir başka propaganda daha var ki; yazar olduğumuza ve bunun ajanlığını bilinçsiz olarak yazarlar yaptığına göre, bizlerı özellikle ilgilendiriyor. Yukarda eleştirdiğimiz, yazıcının sorumsuzluğu.efsanesi de kaynağını çözümlemeci zihniyetten alıyor. Burjuva yazarlar kendilerini kutudaki bezelye taneleri gibi gördüklerinden, öteki insanlarla aralarındaki dayanışma bağları da onlara sadece mekanik bir şey, yani basit yanyana konmuşluk durumu olarak görünüyor. Yaptıkları işi yüce bir edebi görev, bir büyük misyon saysa-lar bile, kendilerinin ve eş-dostlarınm “doğasını” betimlemekle bu görevi yerine getirmiş olduklarını düşünüyorlar: Öyle ya, madem ki bütün insanlar aynı hamurdan, bu yazarlar herkesi kendileri hakkında aydınlatınca bütün insanlara hizmet etmiş olmuyorlar mı?.. Hareket ettikleri temel ilke çözümlemeciliğin postulası olduğundan, kendi kendilerini tanımak için de çözümleme yöntemini kullanmak onlara gayet doğal geliyor. En yetkin örneğini Proust’un eserlerinde bulduğumuz “entelektüalist” psikolojinin kökeni de işte burada. Proust, bir oğlancı olarak, Ssvann’ın Odette’e duyduğu aşkı betimlemekte kendi eşcinsellik deneyimlerinden yardım görebileceğini sandı. Burjuva olarak, zengin ve aylak bir burjuvanın, kapatması olan bir kadına duyduğu sevgiyi, bütün sevgilerin ilk örneği (prototipi) gibi sundu. Demek ki, bazı “evrensel” tutkuların varlığına inanıyordu: Öyle tutkular ki, onları hisseden bireylerin cinsel karakterleri, toplumsal durumları, mensup oldukları uluslar veya yaşadıkları dönemler değişse bile, tutkunun yapısı ve işleyiş biçimi fark edilir ölçüde değişikliğe uğramıyordu… Bu değişmez duygu hallerini böylece “izole” ettikten sonra, onları daha küçük alt birimlere, “elemanter parçacıklarına”, indirgemeye de girişebilirdi. Çözümlemeci yaklaşımın ilkelerine bağlı olduğundan, duyguların da bir diyalektiği olabileceği aklına bile gelmiyor, burada sadece “mekanizmalar” görebiliyordu. Görüldüğü gibi, çağdaş burjuvazinin geri çekilme mevzilerini oluşturan toplumsal atomizm, peşinde psikolojik atomizmi de getiriyor. Proust kendisi için burjuvalığı biçmiştir kaftan olarak ve burjuva propagandasının suç ortaklığını üstlenmiştir; çünkü esen, “insan doğası” mitosunun yayılmasına katkıda bulunmaktadır.

Biz çözümlemeci zihniyetin artık devrini tamamladığına ve bugün onun tek işlevinin devrimci bilinci.bulandırmak ve insanları, ayrıcalıklı sınıfların yararına, birbirinden soyutlamak olduğüııa inanıyoruz. Proust’un entelektüalist psikolojisine inanmadığımız gibi onu zararlı da buluyoruz. Onun tutkulu aşk çözümlemesini örnek olarak seçtiğimize göre, üzerinde kendisiyle her türlü anlaşmayı reddettiğimiz başlıca noktaları sıralarsak, okuyucuyu aydınlatmış olacağımızı sanıyoruz.

En başta, aşk tutkusunun (amour-passion), insan ruhunun yapı öğelerinden bir duygu olduğu fikrini a priorı olarak kabul etmiyoruz. Deniş de Rougemont’un ortaya attığı gibi, bu duygunun pekâlâ Hıristiyanlık ideolojisiyle ilişkili tarihsel bir kökepi olabilir. Biz, genel olarak, bir duygunun her zaman belli bir yaşam tarzının, belli bir dünya görüşünün dışa vuruluşu olduğunu düşünüyoruz; bunlar bir toplumsal sınıf veya bir çağın ortak malıdır; söz konusu duygunun gelişimi, evrimi de ne idüğü bilinmeyen bir iç mekanizmaya değil, bu tarihsel ve toplumsal etmenlere bağlıdır.

İkinci olarak, bir insan duygulanımının (affection) birbirini değişikliğe uğratmadan yan yana durabilen moleküler taneciklerden oluştuğu fikrini kabul edemeyiz. Biz onu iyi kurgulanmış bir makine değil, “organize” bir bütün, bir “form” sayıyoruz. Aşkın çözümlenmesinin yapılabileceğini

düşünemiyoruz, çünkü bu duygunun gelişimi de, bütün ötekiler gibi, diyalektik’tir.

Üçüncü olarak, bir “dönme”nin aşkının, normal bir insanınkiyle aynı nitelikleri taşıyacağına da inanmıyoruz. Eşcinsel aşkın gizli ve yasak niteliği, büyücülük törenine benzemesi, bir tür eşcinsel mason derneğinin varlığı ve eşcinselin arkadaşını da birlikte cehenneme sürüklediğini düşünmekten doğan vicdan huzursuzluğu… Bütün bunlar, bize göre, aşk duygusunu baştan başa ve evriminin en ufak ayrıntılarına kadar etkileyen olgulardır. Bir insanın çeşitli duygularının yan yana konmuş birimler olmadığını; bütün duygulanımın (affectivité) sentetik bir bütün oluşturduğunu ve her bireyin kendine özgü bir duygular dünyasında hareket ettiğini savunuyoruz.

Dördüncü olarak, bireyin köken, sınıf, çevre ve ulusunun, onun duygusal yaşamını etkilemeyen basit yan koşullar olduğu fikrini reddediyoruz. Tam tersine, her duygulanım, ruhsal yaşamın öbür formları gibi, bireyin toplumsal konumunu dışa vurur. Ücret alan, yaptığı işin araçlarına sahip olmayan, bu iş tarafından maddenin karşısına yapyalnız çıkarılan ve sınıf bilincine vararak baskı ve sömürüye karşı kendini savunan bir işçi hiçbir durumda, mesleğinin öteki burjuvalarla nezaket ilişkisi içine koyduğu, çözümlemeci kafalı bir burjuva gibi duyamaz, duygulanamaz.

Böylece biz, çözümlemeci zihniyete karşı, bıreşımcı (sentetik) bir gerçeklik görüşünü öne sürüyoruz; bunun temel ilkesi, ne olursa olsun bir bütünün, kendi parçalarının toplamından doğaca farklı olduğudur. Bize göre insanların ortaklaşa sahip oldukları şey bir “doğa” değil, bir metafizik durumdur; bununla, insanları apriori olarak sınırlayan zorlayıcı koşullar bütününü; doğma ve ölme, sonlu olma, ve dünyada öteki insanlar arasında var olma zorunluluğunu kastediyoruz. Bunun dışında her konuda insanlar; fikirleri, mizaçları ve eylemleri ikincil ve bağımlı yapılar olan, ayrıştırılamaz bütünlükler oluştururlar; bunların temel karakteri de bir duruma oturtulmuş (sıtué) olmaktır; birbirlerinden farklılıkları, durumlarının farklılığından ibarettir. Bu anlamlı bütünlüklerin birliği, dışa vurdukları anlamdır; ister yazı yazsın, ister imalat zincirinde çalışsın; ister bir kravat seçsin, ister bir kadın, insan hep bir şeyleri dışa vurur: Mesleki çevresini, ailesini, sınıfını… ve en sonunda, bütün dünya karşısında da belli bir “durumda” bulunduğundan, dünyayı da dışa vurur. Bir insan bütün dünya demektir. Her yerde vardır, her yerde eylemde bulunur, her şeyden sorumludur ve yazgısı da her yerde, Paris’te, Postdam’da, Vladivostok’ta, belirlenmektedir. Biz bu görüşlere, doğruluklarına inandığımız için, yaşadığımız dönemde toplumsal bakımdan yararlı oldukları için ve düşünenlerin çoğunun bunları az çok sezinlediklerini ve istediklerini hissettiğimiz için katılıyoruz. Dergimiz, gücünün yettiği ölçüde, sentetik bir insanbilim kurulmasına katkıda bulunmak istiyor. Fakat yine vurgulayalım, amaç sadece saf bilgi alanında bir ilerlemeye hazırlık değil: Saptadığımız uzun vadeli hedef, bir Kurtuluş’tur. İnsan bir bütünlük (totalité) olduğuna göre, onu oluşturan öteki etkenlere hiç dokunmadan sadece oy hakkı vermek yeterli değildir: Kendisini bütünüyle kurtarması gerekir; yani, hem biyolojik yapısı hem de ekonomik koşullanmışlığı, hem cinsel kompleksleri hem de durumunun siyasal verileri üzerine etkide, eylemde bulunarak, kendini başka kılması zorunludur.

Ne var ki, bu sentezci görüş de ağır sakıncalar içerebilir: Öyle ya, eğer birey, çözümleme zihniyetinin keyfi olarak yaptığı bir “seçim”den ibaretse, çözümlemeci görüşlerden vazgeçildiği takdirde kişinin egemenliğinin yerine kolektif bilincin egemenliği konmuş olmaz mı? Bu durumda, sentezci görüş hak ettiği uygulamayı göremeden, bütün-insan (l’homme-totalité) daha görünür görünmez “sınıf” tarafından yutulup kaybolacaktır; var olan yalnız sınıftır artık, kurtarılması gereken de odur!.. İyi ama, denecek, sınıf kurtarılınca, kapsadığı insanlar da kurtarılmış olmaz mı? Zorunlu olarak öyle olacağı söylenemez: Hitler Almanyasının zaferi, tek tek her Almanın da zaferi sayılabilecek miydi? Ayrıca, sentezleme işlemini nerede durdurmalı? Yarın birileri çıkıp sınıfın da, örneğin “ulus” gibi, daha geniş bir bütüne bağlı ikincil bir yapı olduğunu söylemeyecek mi? Naziliğin kimi solcu kafalara son derece çekici gelmesi de hiç kuşkusuz bütüncü görüşü mutlaklık noktasına vardırmasıydı: Nazi kuramcıları da çözümlemenin kötülüklerini, demokratik özgürlüklerin soyut niteliğini kınıyorlar; Nazi propagandası da yeni bir insan yaratma tezini savunuyor, Devrim ve Kurtuluş sözlerini dilinden düşürmüyordu. Sadece, proletarya sınıfının yerine proletarya uluslar konuyordu, o kadar. Bireyler sınıfın bağımlı fonksiyonları, sınıflar ulusun fonksiyonları, uluslar da Avrupa kıtasının fonksiyonları durumuna indirgeniyordu. Alman işgaline uğrayan ülkelerde işçi sınıfının kitle halinde işgalciye karşı çıkması, devrimci özlemlerinin zedelendiğini hissetmesi kadar, kişinin kolektivite içinde erimesi fikrine karşı yatıştırılamaz bir tiksinti duymasındandır.

            Görülüyor ki çağımızda insan vicdanı çözülmez bir ikilem (antinomie) içinde bocalamakta… Her şeyden önce insan kişisinin onur ve haysiyetine, özgürlüğüne, elinden alınamaz haklarına önem verenler, bu tutumları dolayısıyla, bireyleri gerçek varoluş koşullarının dışında tasarlayan, onları değişmez ve soyut bir “doğa” ile donatan, birbirlerinden soyutlayan ve aralarındaki dayanışmaya gözünü kapayan çözümleyici zihniyete uygun biçimde düşünmeye eğilim gösteriyorlar. İnsanın kökünün topluluk içinde olduğunu anlamış olan ve ekonomik, teknik ve tarihsel etkenlerin önemini vurgulamak isteyenler ise kişileri gözardı edip sadece grupları gözönüne alan sentezci zihniyete yöneliyorlar. Bu antinomi, örneğin, sosyalizmin kişisel özgürlüklere taban tabana karşıt olduğu şeklindeki yaygın inançta iyice beliriyor. Böylece, kişinin özerkliğinden vazgeçmek istemeyenler, za-

rarlı sonuçlarını herkesin bildiği kapitalist liberalizmden başka gidecek yer bulamıyorlar; ekonominin toplumcu ilkelere göre örgütlenmesini isteyenler ise, bunu gidip şu veya bu totaliter ve buyurgan rejimden istemek zorunda kalıyorlar. Günümüzdeki iç huzursuzluğu ve bunalım, bu iki ilkenin en aşırı sonuçlarının kimse tarafından kabul edilemeyişinden doğuyor: İyi niyetli demokratlarda bir parça “sentezcilik”, sosyalistlerde de biraz çözümlemecilik var. Örneğin, Fransa’da radikal partinin durumunu hatırlayalım. Bunun kuramcılarından biri bir kitap yayınladı; adı “İktidara Karşı Yurttaş”. Bu başlık onun politikayı nasıl tasarladığını gösteriyordu: İnsan doğasının molekül halindeki temsilcisi olan tek ve soyut “yurttaş”, seçtiği adamları denetlese ve gerektiğinde onları özgür yargısı ile yargılasa, her şey çok iyi gidecekti! Ama radikaller başarısızlıklarını kabul etmemezlik edemediler; bu büyük partinin, 1939’da, artık ne iradesi, ne ideolojisi, ne de programı vardı; kendisi de oportünizm batağına saplanıp kalmıştı. Neden? Çünkü siyasal çözüm kaldırmayan sorunları siyasal olarak çözmeye kalkışmıştı. En iyi düşünürler bile bu duruma şaşıyorlardı: İnsan “politik hayvan” olduğuna göre, nasıl oluyordu da ona siyasal özgürlükleri vermekle bütün sorunları kesin olarak çözülmüş olmuyordu?.. Parlamenter kuramların serbestçe işleyişi, sefalet, işsizliği, tröstlerin baskısını ortadan kaldırmayı neden başa-ramıyordu? Partilerin kardeşçe karşıtlıklarının ötesinde bir sınıf kavgası neden çıkıyordu karşımıza? Çözümlemeci yaklaşımın sınırlarını fark etmek için fazla uzağa gitmek de gerekmiyordu. Radikalizmin sürekli olarak sol partilerin bağlaşımının (alliance) peşinde koşması, neye sıcak baktığını ve bulanık özlemlerinin onu hangi çığıra doğra güttüğünü açıkça gösteriyordu; ama belli-belirsiz sezinlediği sorunları, bırakın çözmeyi, sadece dile getirmesini sağlayacak zihinsel teknikten bile yoksun bulunuyordu.

Öteki kamptaki kararsızlık da daha az sayılmaz. İşçi sınıfı kendini demokratik geleneklerin mirasçısı sayıyor ve kendi özgürlüğünü demokrasi adına istiyor. Oysa, gördüğümüz gibi, demokratik ideal, tarihsel olarak, özgür bireyler arasında bir toplumsal sözleşme biçiminde karşımıza çıkıyor. Böylece; Rousseau’nun çözümlemeci hak arayışları ile Marksizmin sentezci istekleri kafalarda sık sık birbirine giriyor, zihinleri bulandırıyorlar. Öte yandan işçinin teknik formasyonu da onda çözümleme zihniyetini geliştiriyor. Maddeye ilişkin sorunları o da, bilim adamı gibi, çözümleme yoluyla ele almak zorunda. İnsanlara yöneldiğinde de, onları anlamak için, işinde kullandığı usyürütme yöntemlerine başvurma eğiliminde. Böylece insan davranışları üzerinde de, XVII. yüzyıl Fransa’sında geçerli olan görüşlere yakın bir çözümlemeci psikoloji uyguluyor.

Bu iki tür açıklamanın aynı anda var olması, dalgalanma ve kararsızlık belirtisi; Marksizmin, savunduğu bütüncül sınıf kavramına uygun bir sentezci psikolojiye henüz kavuşamadığını yeterince açık olarak gösteriyor.

Bize gelince, sav ile karşısav arasında çekiştirilmek istemiyoruz: Kırk katırı da reddediyoruz kırk satırı da… Bir insanın, durumu tarafından bütünüyle koşullansa da, indirgenemez bir “belirlenmemişlik merkezi” olabileceğini güçlük çekmeden kavrayabiliyoruz. Toplumsal alanın içinden kesilip çıkarılan bu “öngörülemezlîk” dilimi, bizim özgürlük diye adlandırdığımız şeydir ve “kişi” de özgürlüğünden başka bir şey değildir. Bu özgürlüğü “insan doğasının” metafizik bir gücü olarak düşünmemek gerek; o ayrıca, ne istediğini yapma serbestliğidir, ne de zincire vurulsak bile elimizden alınamayan bir çeşit iç sığınak… İnsan ne isterse yapamaz, ama gene de ne olduğundan sorumludur: İşte gerçek bu! Aynı anda bu kadar çok nedenle kendini açıklayan insan, bu “kendinin” yükünü sırtlanmaya sıra gelince yapyalnızdır. Bu anlamda özgürlük bir lanetlenme gibi düşünülebilir ve öyledir de. Ama yine de insanın yüceliğinin biricik kaynağıdır. Bu olgu hakkında Marksistler de, açıkça söylemeseler bile, içlerinden bize hak vereceklerdir, çünkü bildiğimiz kadarıyla, ahlak yargılarında ve kınamalarında bulunmaktan onlar da geri durmuyorlar!.. Kalıyor bu olguyu açıklamak: Ama bu filozofların işi, bizim değil. Biz yalnız şu noktaya işaret edeceğiz: Her ne kadar toplum kişiyi yaparsa da, Auguste Comte’un “öznelliğe geçiş” adını verdiği olaya benzeyen bir geri dönüşle, kişi de toplumu yapar. Geleceği olmazsa bir toplum sadece bir hammadde yığınıdır; bu gelecek ise, o toplumu oluşturan milyonlarca insanın, güncel durumların ötesinde, kendi kendileri hakkında yaptıkları tasarımlardan başka bir şey değildir.

İnsan bir “durum”dan ibarettir: Bir işçi, bir burjuva gibi düşünüp duymakta özgür değildir; ama bu durumun gerçek ve bütün bir insan olabilmesi için, yaşanması ve belli bir amaca doğru aşılması gerektir. Bir insan özgürlüğü tarafından kendisine bir anlam yüklenmedikçe, “durum” kendi başına kişilik taşımaz. Bir özgürlük ona katlanmadıkça ya da karşı çıkmadıkça; başka deyişle, bir insan kendini oraya yerleştirerek ona bir anlam seçmedikçe, “durum” ne katlanılır, ne de katlanılmaz diye nitelenebilir. Ancak bu yapılmışsa, bu özgür seçimin içinde, durum belirleyici olur, çünkü kendisi de üst düzeyden belirlenmiştir (surdéterminée). Hayır, işçi burjuva gibi yaşayamaz; bugünkü toplumsal düzen içinde, ücretlilik durumunu sonuna kadar yaşaması, çekmesi gerektir. Bundan hiçbir kaçış yolu, başvurulacak hiçbir “merci” yoktur. Fakat insan bir ağacın ya da taşın varolduğu gibi varolmaz: işçi, kendi kendini işçi yapmalıdır. Sınıfı, ücreti, işinin niteliği tarafından bütünüyle; duygularına ve düşüncelerine varıncaya dek, koşullanmış iken, kendinin ve yoldaşlarının durumuna verilecek anlamı kararlaştıran odur; kendini boyun eğen ya da başkaldıran olarak seçmesine göre, tamamen özgür olarak, emekçi sınıfına ya süresiz bir ezilme ve aşağılanma geleceği, ya da bir kazanım ve zafer geleceği sunan da odur. Ve işte bu seçimin sorumluluğunu taşır. Seçmemekte özgür değildir: Kıstırılmış ve adanmıştır durumuna (engagé), zira seçmemek de bir seçimdir! Fakat seçmekte, yani bir hamlede hem kendi yazgısını, hem bütün insanların yazgısını, hem de insanlığa verilecek değeri belirlemekte özgürdür. Böylece kendini hem işçi hem de insan olarak seçer ve aynı zamanda proletaryaya bir anlam vermiş olur, işte bizim kafamızdaki insan böyle bir varlıktır: Bütün insan. Bütün olarak “durumuna tutulmuş” (engagé), ama bütün olarak özgür… Fakat kurtarılması gereken de işte bu özgür insandır! Bu, onun seçim olanaklarını genişleterek yapılabilir. Bazı durumlar, biri ölüm olan iki seçenek sunarlar. Öyle çalışılmalı ki, insan tüm koşullarda yaşamı seçebilsin…

Dergimiz tüm çabasını, kişinin özerkliğini ve haklarını savunma yolunda harcayacak; onu bir araştırma aracı olarak tasarlıyoruz: Burada dile getirdiğim fikirler, somut güncel sorunların incelenmesinde yol gösterici olarak işimize yarayacak. Bu sorunlara hepimiz ortak bir zihniyet içinde yaklaşıyoruz, ama belli bir siyasal veya toplumsal programımız yok; her makale yalnız yazarını bağlayacak. Zamanla genel bir çizgi belirsin istiyoruz sadece. Aynı zamanda, okuru görüşlerimize yaklaştırmak için bütün  edebiyat türlerinden yararlanacağız: Bir şiir ya da bir roman, bu görüşlerden esinlendikleri takdirde, onların gelişip yayılmasına elverişli ortamı kuramsal bir yazıdan daha iyi yaratabilirler. Ancak, bu ideolojik içerik ve bu yeni niyetler, roman türünden ürünlerin biçimlerini ve tekniklerini etkileme olasılığını da taşırlar; eleştiri yazılarımız, amacımıza en uygun —yeni ve eski— edebiyat tekniklerini ana çizgileriyle tanımlamaya çalışacak. Güncel sorunların irdelenmesini, elimizden geldiği kadar sık tarihsel incelemeler yayınlayarak desteklemeye çalışacağız. Bu incelemeler, Marc Bloch ve H. Pirenne’in ortaçağı konu alan çalışmaları gibi, yukarıda dile getirdiğimiz ilkeleri ve onların gerektirdiği yöntemi kendiliğinden eski çağlara uygulayan, başka deyişle, tarihi keyfi olarak birtakım tarihçilere (siyasal, ekonomik, ideolojik tarihler, kurumlar tarihi, kişiler tarihi… vb.) bölme yaklaşımını bırakıp, konu aldıkları geçmiş dönemi bir “bütünlük” içinde, olduğu gibi bize getiren ve aynı zamanda hem dönemin kişilerde ve kişilerce dile getirildiği; hem de kişilerin dönem içinde ve dönem sayesinde kendiliklerini seçip belirledikleri fikrini benimseyen yazılar olacak.

Güncel haber/yorum yazılarımızda, kendi zamanımızı anlam taşıyan bir sentez olarak ele almaya ve bu amaçla, güncelliğin çeşitli dışavurum biçimlerini, modalardan ceza davalarına, siyasal olaylardan kafa ürünlerine, aynı sentezci görüş içinde konu edinmeye; onları tek tek değerlendirmekten çok hepsinde ortak olan “anlamları” bulup çıkarmaya çalışacağız. Bu nedenle, alışılagelmişin aksine, yetkin olmakla birlikte, savunduğumuz açıdan bize zamanımız üstüne hiçbir şey öğretmeyen bir eserin sözünü bile etmemekten çekinmeyeceğiz; buna karşılık, düşük nitelikli, ama bu haliyle bile zamanımızın bir yönüne tanıklık edebilen bir eser üstünde enine boyuna duracağız. Bu incelemelere her ay, olabildiğince çeşitli gerçek belgeler de ekleyeceğiz; bunlarda arayacağımız tek özellik, toplulukla kişinin karşılıklı iç içeliğini açık seçik göstermeleri olacak. Belgeleri anket ve röportajlarla da destekleyeceğiz. Röportajın bir edebiyat türü olduğu, zamanla bunların en önemlilerinden biri haline gelebileceği görüşündeyiz. Söylenenlerdeki anlamları anında ve sezgisel olarak kavrama yeteneği, bunları ustaca toparlayıp düzenleme ve okuyucuya kolayca ve dolaysızca çözebileceği sentetik bütünler sunma becerisi, bütün çalışma arkadaşlarımızda aradığımız niteliklerdir. Çağımızdan geleceğe kalması garanti olan eserler arasında birkaç röportajın da bulunduğunu hepimiz biliyoruz: “Dünyayı Sarsan On Gün” ve o harika “İspanya Vasiyetnamesi” gibi… Nihayet, haber/yorum sayfalarımızda, bizi ilgilendiren perspektifler çerçevesinde yazılmış psikiyatri incelemelerine en geniş yeri ayıracağız  Görülüyor ki projemiz çok iddialı; onu kendi başımıza gerçekleştiremeyiz. Yola küçük bir ekiple çıkıyoruz; bir yıl sonra sayımız önemli ölçüde artmazsa, girişimimiz başarısız olmuş demektir. Bütün iyi niyetli insanları  katkıda bulunmaya çağırıyoruz. Nereden gelirse gelsin, bütün yazılar kabul edilecektir, yeter ki bizim düşüncelerimizle uyuşan görüşlerden esinlensinler ve ayrıca edebî bir değer de taşınlar. Sırası geldi, bir noktayı hatırlatayım: “Savgüden edebiyat” (litterature engagée) deyimini kullanırken, buradaki savgiütme (engagement) hiçbir şekilde edebiyat’ı unutturmamalıdır. Bütün uğraşımız, kendisine uygun olan edebiyatı sunmak suretiyle topluma hizmet etmek kadar, yeni bir kan aşılayarak.edebiyata da hizmet etmeye yönelik olmalıdır.

Türkçesi: İSMET BİRKAN

***

ÇEVİRMENİN NOTU:

“ENGAGEMENT” kavramının karşılanışına ilişkin not.

Kökü, “güvence olarak alman, verilen, elde tutulan şey; rehin, rehine” anlamındaki gage olan ve Fransız dilinde somut ve soyut pek çok bağlamda kullanılan geniş bir sözcük ailesi söz konusu.

Bu kökten türeyen engager eylemi, “rehine koymak” olan asıl anlamından başka, hepsi de: “[belli bir şeyin, durumun, sürecin…] içine sokmak, yerleştirmek, koymak.” gibi ortak bir semantik değer taşıyan sayısız anlamda kullanılıyor.

Bütün bunları karşılayacak, tek köke dayalı Türkçe bir sözcük ailesi kurmak mümkün değil; gerekli de değil.

Bu metinde, engag kökünden gelen sözcükler, hepsi de mecaz olarak, başlıca üç anlamda kullanılıyor:

1.”Chaque article n’engagera qtıe son auteur” örneği: Her makale sadece yazarını “işin içine sokuyor”, yani sorumluluk altına koyuyor, kurtulamayacağı kısıtlı bir duruma yerleştiriyor.

Bu anlamın karşılığı Öteden beri “bağlamak” olarak yerleşmiş; ben de bu sözcüğü kullandım; “Her makale yalnız yazarını bağlar.”

2.”L’ouvrier est engagé; pas libre de choisir…” örneği: İşçi [belli bir durumun içinde] yakalanmış, tutulmuş; oraya “batmış”, konmuş…

Bu kullanımın yerleşmiş bir karşılığı yok. Bağ-kökünü buraya önermek bence uygun değil, anlamca bir tür “bağlılık” söz konusu olsa da. Çünkü Fransızcanm “lier, attacher, joindre, (con) necter…” gibi sözcüklerinin köklerinden gelen bir sürü terimle zaten yükünü tutmuş olan bu köke bir de bu aileyi yüklemek insafsızlık olur ve de mesajımızın anlaşılmasına hiç yardım etmez.

Ne yapmalı? .

a)Öteki Avrupa dillerinin yaptığı yapılabilir. İngilizcede aynı kök ve aile bulunduğu halde, bu anlamda, engaged’ın yanı sıra italik olarak yazılmış engagé’ ye de pekâlâ rastlanıyor. Kendi “participe”inin ya anlamını uygun görmemiş, ya da yükünü ağır bulmuş; Fransızcasını olduğu gibi almış kullanıyor.

b)Ne olursa olsun, bir veya birkaç karşılık önerilebilir. Ben bunu yaptım. Terim olarak tutar mı bilmem, ama anlam oldukça iyi veriliyor gibi geldi bana: “İşçi kıstırılmış, durumuna adanmıştır.” Ya da: “Durumuna tutulmuş…” (“Tutul-“un iki anlamlılığı da lehte bir puan gibime geliyor.)

Bir nokta: Terimin anlattığı durumda “gönüllülük” kavramı yok. “Engagé” ilk istek dışı, istek öncesi bir durum. İstekle yapılması gerekirse, bunun ayrıca belirtilmesi gerek: S’engager gibi. (Burada anlam bu değil.) istekle, gönüllü olarak yapılan şey, zaten içinde bulunulan durumun üstlenilmesi, bilincine varılması, ona sahip çıkılması. (Nietzsche’nin amorfati’si gibi bir şey.) “İstesen de istemesen de durumun bu; ama sen bunu iste, üstlen ki dönüştirebilesin, aşabilesin; kabullenmezsen, dışında kalırsan, bunu yapamazsın… Ama sen bilirsin!..” Totalement engagé, et totalement libre! Et il faut liberer cet homme libre!

Kısaca “angaje olmak”, basitçe “bir şeye söz vermek” gibi anlaşılmamalı…

3.”Litterature engagé” örneği: Buradaki anlam etkin; gönüllülük fikri gündeme geliyor: Bir yola, bir çığıra girmiş edebiyat… Peki böyle bir edebiyat ne yapar? Bir şeyleri izler, peşini bırakmaz, kendini ona adar; bu da olsa olsa “manevi” bir şeydir; fikir, ideal, ilke… gibi… İnsanın, örneğin, “kin güttüğü” gibi, o da “sav güder”… Burada etimolojiyi bırakıp, serbest olarak anlamı vermiş oluyorum. Gütmek eyleminin bütün ikincil biçimlerini düşünürsek, hayli zengin bir sözcük ailesi de kurulabiliyor bu deyimin çevresinde; bu da bir artı puan.

Öyleyse:

• Litterature engagée: Savgüden, savgüder, savgüdücü edebiyat, (ayrı da yazılabilir).

• Engagement: Savgütme, savgüdüm…

[i] Varlık Dergisi, Aralık 1994. Sayı: 1047

[ii] Les Temps Modernes, Sayı : 1; 1 Ekim 1945;  Jean-Paul Sartre, Situations II, Édition Gallimard, 1948. S.9

[iii] Ariel: Shakespeare’in kişilerinden. Hava cini. Toprağı (dünyayı) temsil eden haşarı Caliban’ı “yukarıdan” uslandırmaya çalışır.

[iv] Vesta rahibesi: Romalılarda, tanrıça Vesta’ya hizmet etmek üzere, ailelerinden alınan, tüm toplumsal ilişkileri koparılan kızlar.

[v] Lyon’da el tezgâhlarında ipekli dokuyan işçiler. 1831 yılında ücret anlaşmazlığı nedeniyle ayaklanıp kenti birkaç gün için ele geçirmişlerdi. Ayaklanma askerle bastırıldı.

[vi] 1830-1848 dönemi. Louis-Philippe’in meşruti krallığı. Çağdaş Fransız kapitalizminin yapılaşmaya başladığı dönem.

[vii] 23-26 Haziran 1948. Louis-Philippe’in döneminden sonra kurulan geçici hükümet zamanında, Parisli işçilerin ayaklanması. Yine ordu tarafından bastırıldı.

[viii] Toulouse’da haksız yere idam edilen Protestan Calas’ın itibarının iadesi için Voltaire’in verdiği ve sonuç aldığı uzun uğraş.

[ix] Forces Françaises de l’Interieur (İçerdeki Fransız Kuvvetleri). Alman işgaline karşı savaşan çeteler. Kurtuluştan (1945) sonra silahsızlandırılmaları sorun olmuştu.

[x] 1789 devriminin ilk meclislerinde, Soylular ve Rahiplerin dışında kalan “Üçüncü Sınıf” (yani “halk”; gerçekte Burjuva) temsilcileri.